جشن‌های ایران باستان از قدیمی‌ترین رویدادهای تاریخی در ایران هستند که نام بعضی از آنها امروزه در فهرست میراث معنوی ایران در یونسکو به ثبت رسیده است. پژوهشگران با مطالعه روی اسناد تاریخی به‌جای‌مانده از دوران ایران باستان، به زمان برگزاری این جشن‌ها پی برده‌اند. جشن های ایران باستان به دسته‌های مختلفی تقسیم می‌شوند که بعضی از آنها سال‌ها است فراموش شده‌اند.
در این مقاله مجله اینترنتی خرید ناب به معرفی مهم‌ترین جشن های ایران باستان می‌پردازد.
تاریخچه برگزاری جشن های ایران باستان
جشن‌ها و مراسم‌های ایرانی بسیار جذاب و باشکوه هستند و هرکدام از آنها سرگذشت و تاریخچه‌ای به همراه دارند. ایران جشن‌ها و مراسم‌های گوناگونی دارد که از جمله آنها نوروز، یلدا و سده از مهم‌ترین جشن‌های باستانی به شمار می‌روند. در دوران باستان هر روزی در ماه نام به خصوصی داشت و یک روز از ماه همنام خود ماه بود که اگر این اتفاق رخ می‌داد آن روز را جشن می‌گرفتند.
جشن‌هایی مثل جشن فروردگان، جشن اردیبهشتگان، جشن خردادگان، جشن تیرگان و….همگی مربوط به آن زمان هستند. هر جشن در اصل یک مناسبت مقدس است. جشن‌ها و مراسم‌ها بر اساس آداب‌ورسوم زرتشتیان صورت می‌گرفت آیینی مثل به اشتراک گذاشتن غذا و نوشیدنی، ملاقات دوستانه بخشی از آیین‌های این مراسم‌ها هستند که از گذشتگان به‌جامانده است. در واقع این اعیاد و مراسم‌ها برگرفته از آیین زرتشتی، دین باستانی ایرانیان است.
جشن فروردگان
جشن فروردگان یکی از جشن های ایران باستان به شمار می‌رفت و مردم در این روز به درگذشتگانشان سر می‌زدند و در کنار مزار آنها جشن نوروز را برگزار می‌کردند و معتقد بودند که روح امواتشان در این شادی سهیم است. مردم ایران باستان با روشن کردن شمع و عود بر سر مزار درگذشتگان، شستن آن با گلاب و آب، گذاشتن گل و گیاه آداب برگزاری جشن فروردگان را بجا می‌آوردند. امروزه هم قبل از شروع سال نو یا لحظاتی پس از آن این کار انجام می‌شود که از ایران باستان به یادگار مانده است.
جشن اردیبهشتگان
جشن اردیبهشتگان در روز اردیبهشت از ماه اردیبهشت، سومین روز از ماه اردیبهشت (در گاه شمار ایران باستان) برگزار می‌شده‌است. عیدی است به نام فرشتهٔ آتش و نور که از طرف خدا بدین کار موکل گردیده تا علل بیماری‌ها را به یاری ادویه و خوردنی‌ها برطرف کند و راستی را از ناراستی باز نماید.
به معبد و آتشکده رفتن و حاجت خواستن و نزد پادشاهان در آمدن و به جنگ و کارزار شدن را در این روز، نیک و خجسته می‌دانسته‌اند. اردیبهشت با فتحه الف در پارسی دری می باشد اردیبهشت از واژه اوستایی اشاوهیشتا (ASHVAHISHTA)نماینده اشویی است ایرانیان باستان در این جشن لباس سفید که نشان پاکی می باشد به تن می کردند و در آدریانها به خواندن اردیبهشت یشت(قسمتی از اوستا)و به نیایش اهورا مزدا می پرداختند.
جشن خردادگان
جشن خردادگان در ششمین روز ماه خرداد برگزار می‌شود. در زبان اوستایی خرداد « هئوروتات» نام دارد و معنی رسایی و کمال می‌دهد. این جشن را ایرانیان باستان در نکوداشت رسایی و کمال اهورامزدا برگزار می‌کردند.
جشن خردادگان بر مبنای تقدیس آب نیز هست. در دین زرتشتی آب را رشد دهنده همه موجودات هستی و سبب زایش و پرورش می‌دانند و خرداد را که یکی از ۶ امشاسپند در اوستا است، بانوی نگهدارنده آب دانسته‌اند.
آداب جشن خردادگان شامل رفتن مردم به‌سمت سرچشمه رودها یا دریاها و رودخانه‌ها می‌شود. ایرانیان باستان در این روز تن خود را در آب‌های روان می‌شستند و با خواندن نیایش و دعا، همراه با خانواده‌های خود به شادی و پایکوبی می‌پرداختند. این روز زمان مناسبی برای ساخت و بازسازی کاریزها نیز بود. کاشت بذر و دانه‌هایی مانند کنجد نیز در این جشن رواج داشت. در متون فارسی کهن از گل سوسن به‌عنوان نشانه جشن خردادگان یاد می‌شود.
جشن تیرگان
این جشن میان زرتشتیان دوره ای ده روزه داشت و از تیر روز از تیرماه ، روز سیزدهم شروع و به باد ایزد یعنی روز بیست و دوم پایان می‌گرفت.
زرتشتیان تیرگان را “ تیر و جشن Tiru-Jashn ” می‌نامند و برایش اهمیت فراوانی قایل اند. لباس و پوشاک نو می‌پوشند و نقل و شیرینی و میوه و خوراک‌های سنتی و ویژه می‌پزند. پیش از این روز خانه را خوب پاکیزه نموده و بامدادان شست و شو می‌کنند و خواندن دو نیایش “ خورشید نیایش ” و “ مهرنیایش” از اوستا را بسیار نیکو می‌دانند.
شاید “ تیر و جشن” یکی از شادترین جشن‌های کهن ایرانی بوده باشد. در این جشن بیش از همه بچه ها بهره می‌بردند با تارهای نخی و رنگینی که به مچ دست می‌بستند در کوچه ها و خانه ها و بامها می‌دویدند ، ترانه می‌خواندند و کنار نهرها و جویها و تالاب ها به هم آب می‌پاشیدند و یا به آب می‌پریدند .
جشن امردادگان
جشن امردادگان در روز هفتم ماه امرداد و برای گرامیداشت فرشته نگهبان جهان و نگهدارنده گیاهان و بارور ساختن آنها بر پا می‌شده است. در زبان اوستایی امرداد به معنی زنده و هستی زا و مخالف مرگ و نیستی است.
امشاسپند امرداد، جهان را هستی می‌بخشد؛ از مرگ و نیستی جلوگیری و گرسنگی و بیماری را زایل می‌کند و داروها و غذاهای گیاهی را برکت می‌بخشد.
در طول زمان واژه مرداد جایگزین امرداد شده است و مردادگان نیز به‌جای امردادگان استفاده می‌شود که درست نیست. «مرداد» معنای مرگ و نیستی دارد که با افزودن «ا» به آغاز آن، معنی کلمه به زندگی تغییر می‌کند.
جشن امردادگان پر از شادی و نشاط بوده است و برای برگزاری آن ایرانیان باستان به دشت‌های سرسبز و فضاهای باز می‌رفتند و در کنار چشمه‌های روان و مزرعه‌ها به شادی و پایکوبی می‌پرداختند. نشانه جشن امردادگان گل زنبق است.
جشن شهریورگان
جشن شهریورگان به نام آذر جشن هم معروف است و در روز چهارم ماه شهریور برگزار می‌شود. شهریورگان نیز به‌عنوان روز پدران ایرانی باستانی محسوب می‌شود. این جشن یکی از ۱۲ شاهکار ماهانه ایرانیان و بخشی از جشنواره‌های آب ایرانی است.
شهریورگان از نظر تاریخی مصادف با زادروز شاه داراب (داریوش) و حضرت مانی است. از آیین برگزاری این جشن، می‌توان به روشن‌کردن آتش، جمع‌شدن دور هم و تقسیم خوراکی‌ها و غذاها با نیازمندان اشاره کرد.
جشن مهرگان
همان‌طور که در مجله اینترنتی خرید ناب گفتیم در زمان باستان جشن‌های زیادی برگزار می‌شده است. یکی از این جشن‌های مهم جشن مهرگان است که در ابتدای پاییز برپا می‌شده است. بر طبق تقویم اوستایی سال به تابستان بزرگ و زمستان بزرگ تقسیم می‌شده است. در واقع نوروز را جشن شروع فصل گرما و مهرگان را آغاز فصل سرما می‌دانستند.
مهرگان به دو صورت مهرگان کوچک که به خواص و بزرگان اختصاص داشته و در ۱۶ مهر برگزار می‌شده و مهرگان بزرگ که به عموم مردم اختصاص داشته و در ۲۱ مهر برگزار می‌شده است. همچنین روز ۲۱ مهر گه برای مردم است، روز پیروزی کاوه آهنگر بر ضحاک است. در این روز کاوه آهنگر و فریدون بر ضحاک ماردوش پیروز می‌شوند.
اگر شاهنامه را دوست داشته باشید و به داستان‌های آن علاقمند باشید. می‌دانید که ضحاک بر دوشش دو مار داشت. او برای غذا دادن مارها هر روز ۲ نفر از جوانان را به قتل می‌رساند و مغز آنها را به مارها می‌داد. کاوه آهنگر که دو فرزندش به دست ضحاک کشته شده بودند،
فریاد دادخواهی خود را در میان مردم سر داد. از طرفی فریدون از قهرمانان شاهنامه با کاوه آهنگر همراه شد تا با هم در روز ۲۱ مهر بر ضحاک پیروز شوند. جشن پیروزی فریدون بر ضحاک در چنین روزی است.
جشن آبانگان
در دهمین روز از ماه آبان جشنی به نام جشن آبانگان برای بزرگداشت بانوی آب «آناهید» برگزار می‌شد. در آن روزگاران مردم بعد از آتش به آب اهمیت بالایی می‌دادند و به همین دلیل جشن های باستانی بزرگی برای این عنصر ارزشمند تدارک می‌دیدند.
پوشیدن لباس سفید و رفتن به کنار رودها، خوردن خوراکی و نوشیدنی‌ها، جشن و پایکوبی، دعا و خواندن سرود از آداب جشن های ایران باستان و جشن آبانگان به شمار می‌رود.
دو روایت در مورد ارزش آب وجود دارد که در روایت اول گفته شده در دوره جنگ‌های ایران و توران افراسیاب دستور داد تا همه رودها و کاریزها را خراب کنند و زمانی که پسر شاه تهماسب «زو» توانست افراسیاب را شکست بدهد این کاریزها را بازسازی کردند و دوباره رودها پر از آب شدند.
اما در روایت دوم ذکر شده که وقتی جنگ بین افراسیاب و زو با پیروزی پسر شاه تهماسب به پایان رسید خشکسالی چندساله ایران هم پایان گرفت و باران شروع به باریدن کرد. به همین دلیل مردم این روز را جشن آبانگان نامیدند که آبان را باید جمع آب دانست و نشان از ارزش زیاد آناهیتا دارد.
جشن آذرگان
جشن آذرگان در روز نهم ماه آذر برگزار می‌شود و از جشن‌های آتش در ایران باستان به شمار می‌رود. جشن آذرگان برای ستایش آذر اهورایی است که در دین زرتشت از آن با صفت‌هایی مانند گشایش بخش و پناه بخش یاد می‌شود. الهه آتش برای ایرانیان باستان گرمابخش و زندگی آفرین بوده است و از مقدس‌ترین عناصر طبیعی به شمار می‌رود.
از مهم‌ترین کارها در روز جشن آذرگان، رفتن به آتشگاه‌ها و افروختن آتش بوده است که امروزه نیز توسط زرتشتیان انجام می‌شود. در زمان باستان ایرانیان این جشن را با افروختن آتش بر بام خانه‌ها و جشن و پایکوبی برگزار می‌کردند.
خواندن دعا و نیایش توسط موبدان و گستردن سفره‌های خوراکی از دیگر آداب برگزاری این جشن بودند. «آتش نیایش» که پنجمین نیایش از «خرده اوستا» است نیز در این جشن خوانده می‌شد. جشن آذرگان هنوز هم در شهرهایی مانند کرمان، یزد، شیراز و تهران، توسط زرتشتیان برپا می‌شود.
جشن دیگان
دی یا دتوشو Daatoshu به معنی دادار و آفریدگار است و در نامه‌های اوستایی اغلب به جای واژه اهورامزدا به کار رفته است.
اگر به نام سی روز ماه توجه کنید، مشاهده می‌نمایید که روزهای هشتم و پانزدهم و بیست و سوم هر ماه به نام دی نامگذاری شده و برای تمیز آنها از یکدیگر هر یک به نام روز بعدش خوانده شده است و اورمزد که آن هم نام خداوند می‌باشد. بدین گونه : اورمزد، دی بآذر، دی بمهر و دی بدین. بنابراین در ماه دی چهار روز به نام خدا نامیده شده و در ماه دی چهار بار جشن دیگان برگزار می‌شود.
اورمزد و دیماه : نخستین روز دی ماه باستانی/ ۲۵ آذر ماه خورشیدی
دی به آذر و دیماه : هشتمین روز دی ماه باستانی/ ۲ دی ماه خورشیدی
دی به مهر و دیماه: پانزدهمین روز دی ماه باستانی/ ۹ دی ماه خورشیدی
دی بدین و دیماه : بیست و سومین روز دی ماه باستانی/۱۷ دی ماه خورشیدی
در ایران باستان نخستین جشن دیگان در ماه دی یعنی روز اورمزد و دی ماه ، خرم روز نام داشته است و در این روز که شب پیش، بزرگترین شب سال بوده است، پادشاه و حاکم دیدار عمومی با مردم داشته است.
جشن بهمنگان
«بهمن» نام روز دوم از ماه بهمن است و به همین دلیل ایرانیان باستان جشن بهمنگان را در این روز برگزار می‌کردند. این جشن را با نام «بهمنجه» نیز می‌شناسند.
جشن بهمنگان در ستایش «وهومن»، الهه اهورامزدا برگزار می‌شد که دارای اندیشه نیک، منش پسندیده و خرد بود. الهه وهومن در دین زرتشت از حیوانات و چهارپایان محافظت می‌کرد.
از مهم‌ترین آداب جشن بهمنگان پرهیز از کشتار حیوانات و خوردن گوشت آنها بود. بعضی از زرتشتیان تا پایان بهمن ماه این آداب را هم‌چنان رعایت می‌کردند.
در این جشن نیز همانند دیگر جشن‌های ایران باستان پوشیدن لباس سفید متداول بود و خروس و گل یاسمن را نشانه‌های این جشن می‌دانستند. در تاریخ ۲۲ بهمن نیز زرتشتیان ایران باستان جشن «بادیره» را برگزار می‌کردند که در نکوداشت ایزد باد بود.
جشن سپندارمذگان
در پنجمین روز از ماه اسفند «جشن سپندارمذگان» یا اسفندگان در بزرگداشت الهه نگهبان بانوان نیک اندیشه و پارسا برگزار می‌شد که خیلی‌ها در زبان فارسی از آن با عنوان «مردگیران» یاد می‌کنند. در واقع در این روز مردان برای گرامیداشت بانوان خود هدیه آماده می‌کردند.
دلیل این کار هم این بود که معنی اسفند یا سپندارمذ فروتنی و پاکی است و در این روز فروتنی و تواضع اهورامزدا را گرامی داشته و زن را نشانه‌ای از این صفات اهورامزدا دانسته‌اند.
از آداب مهم این جشن های ایرانی پوشیدن لباس‌های زیبا و گرانبها توسط زنان، بر تخت نشستن آنها و فرمانرواییشان در خانه است. امروزه از این روز به عنوان روز عشق ایرانی یاد می‌شود، اما زرتشتیان این روز را روز زن یا مادر می‌نامند و در شهرهایی مثل یزد و برخی روستاها جشن‌های پرشکوهی برگزار می‌کنند که محبت و عشق از تعابیر اصلی این جشن به شمار می‌رود.
جشن های گاهنبار
گاهنبار «میدیوزرم» که در روز پانزدهم اردیبهشت قرار دارد و خداوند در این روز آسمان را آفرید. گاهنبار دوم، «میدیوشم»، در پانزدهم تیرماه و زمان آفرینش آب است. روز ۳۰ شهریور نیز زمان آفرینش زمین است که گاهنبار «پتیه‌شهیم» نامیده می‌شود.
گاهنبار «ایاسرم» در ۳۰ مهر زمان خلق گیاهان و گاهنبار «میدیارم» در ۲۰ دی نیز زمان آفرینش جانوران است. آخرین گاهنبار «همسپثمیدیه» نام دارد و در آخرین روز سال، زمان آفرینش انسان است.
ایرانیان در زمان باستان این روزها را جشن می‌گرفتند و هم‌زمان با شادی و پایکوبی به نیازمندان رسیدگی می‌کردند. این جشن‌ها برای کشاورزان دارای اهمیت بود و معتقد بودند که برگزاری این جشن‌ها خیر و برکت فراوان برای محصول آنها خواهد داشت.
اساس و پایه همه جشن‌های سالانه گاهنبار نیز بر پایه نیکی و درستی قرار داشت و آیین تشکیل دهنده این جشن‌ها شامل کمک به زرتشتیان نیازمند و نیکی به همنوعان می‌شد. جشن‌های گاهنبار به نام جشن‌های فصلی نیز شناخته می‌شدند.
در این جشن‌ها ابتدا موبدان به ستایش اهورامزدا و نیایش و دعا می‌پرداختند و سپس همه زرتشتیان از غنی‌ترین آنها گرفته تا ضعیف‌ترین در کنار یکدیگر با پوشش‌های یکسان به شادی می‌پرداختند.
جشن یلدا
جشن شب یلدا از دیگر جشن‌های باستانی ایران است که در طول سالیان دراز قدمت خود را حفظ کرده است و امروزه نیز هم‌چنان باشکوه برگزار می‌شود. به علت اینکه در مقاله یلدا و آداب و رسوم آن به این جشن به طور کامل پرداختیم، در این مقاله به همین توضیح کوتاه اکتفا می کنیم.
جشن نوروز
نوروز در زبان فارسی به معنای روز نو است و یکی از محبوب‌ترین جشن‌های ایرانی است که در اعتدال بهاری جشن گرفته می‌شود. علاوه بر ایران کشورهای دیگری در سراسر خاورمیانه، آسیای مرکزی، آسیای جنوبی، بالکان و شرق آفریقا نوروز را جشن می‌گیرند.
قدمت این مراسم حداقل به ۳۰۰۰ سال قبل می‌رسد. یکی دیگر از المان‌هایی که در جشن نوروز می‌بینید شخصی به نام حاجی‌فیروز است.
حاجی‌فیروز، شخصیت بانشاطی که در کوچه و خیابان می‌خواند و تنبور خود را می‌نوازد، فرارسیدن سال نو را فاش می‌کند و به شادمانی می‌پردازد. این جشن کهن معمولاً با تمیز کردن خانه‌ها، صدقه دادن و دیدار اقوام همراه است.
سیزده به در یا روز طبیعت
سیزده به در یکی از جشن های ایران باستان است که در امتداد جشن نوروز برگزار می‌شود. سیزده به در که حالا از آن با عنوان روز طبیعت یاد می‌کنیم یک جشن مستقل باستانی نیست. بلکه یک جشن شیرین طبیعت دوستی است که در امتداد جشن نوروز و به نوعی از حلقه پایانی جشن‌های آغازین سال برگزار می‌شود.
برخی به اشتباه از این روز با عنوان یک نماد نحس یاد می‌کنند که نباید در خانه بمانند. داستان‌هایی هم برای این ماجرا وجود دارد که درکل بیشتر شبیه به افسانه‌های غریب و غیر واقعی هستند. اما اصل ماجرای سیزده به در که حالا به درستی با نام روز طبیعت معرفی شده است، یک بازدید از حیات تازه متولد شده‌ی بهاری است.
جشن نوسره
یکی دیگر از جشن های ایران باستان جشن نوسره است که در سی و پنجمین روز از زمستان و درست پنج روز قبل از جشن سده برگزار می‌شد و هدف از برگزاری آن آمادگی برای جشن سده بود. ایرانیان باستان در این جشن آتشی بزرگ بر پا می‌کردند تا نور و گرما جایگزین تاریکی و سرما شود، خواندن دعا و نیایش و سخنرانی بزرگان دینی در جهت آماده سازی مردم برای جشن سده از آداب جشن نوسره بود.
جشن سده
یکی از جشن‌های باشکوه که در زمستان برگزار می‌شود جشن سده است. این جشن که از دوران باستان به‌یادگارمانده در دهمین روز از بهمن ماه در شهرهای زرتشتی نشین در گذار می‌شود. قدمت این جشن باستانی حدود ۴۰۰ سال است.
در زمان مراسم روحانیان زرتشت سرودهای مخصوص که به آن گات می‌گویند می‌خوانند و همه را به دعا و نیایش دعوت می‌کنند. یکی از آیین‌های این مراسم برپایی آتش است، زیرا زرتشتیان معتقدند که می‌توان با گرما و نور آتش سرمای زمستان را شکست داد و از تاریکی شب نجات پیدا کرد. در واقع این جشن نشان‌دهنده اهمیت نور و آتش است.
جشن چهارشنبه سوری
چهارشنبه سوری یکی از جشن های باستانی ایرانیان است که مردم در این جشن به پیشواز بهار می‌رفتند و معتقد بودند در جشن فرورگان روح درگذشتگان به خانه‌هایشان برگشته و باید در جشن چهارشنبه سوری با روشن کردن آتش بر بام خانه‌ها آنها را راهنمایی کنند.
سخن پایانی
دوستان مجله اینترنتی خرید ناب به یاد داشته باشید که یکی از مهم‌ترین بخش از فرهنگ و هویت یک جامعه زنده نگه‌داشتن آیین و جشن‌های تاریخی است که در زمان‌های قدیم بزرگان و نیکان ما آنها را گرامی می‌داشتند.
جشن شب یلدا، جشن نوروز، جشن سپندارمذگان، جشن سده و جشن نوسره، جشن تیرگان، جشن چهارشنبه‌سوری از رایج‌ترین جشن‌ها در فرهنگ و تمدن ایرانی است. امروزه وظیفه ما است که آنچه از آنها برای ما به‌یادگارمانده را زنده نگه داریم تا در واقع اصالت و هویت خود را حفظ کنیم.
