تعریف محیط زیست محیط زیست (Environment) به عنوان مجموعه ای از عوامل فیزیکی خارجی و موجودات زنده که با هم در کنش هستند و بر رشد و نمو و رفتار موجودات تأثیر می گذارند، تعریف شده است.
اگر کره زمین را به تکه های شبیه برش کیک تقسیم شده در نظر بگیرید، برش زیرین را خاک کره (لیتوسفر) برش میانه را زیست کره (بیوسفر) و برش بالایی را جو کره (اتمسفر) و آن قسمت از خاک کره که توسط آب و یخ پوشیده شده به نام آب کره (هیدروسفر) یاد می کنند. این برشها زنجیره پیچیده ای را با هم مرتبط می سازد که هرگونه دستکاری غیر معقول چه در ساختار و چه در ترکیب آن ها، تمام زنجیره ی پیوست محیط زیست را پاره خواهد کرد که در بعضی موارد قابل ترمیم نیست، یا ترمیم آن به ده ها سال نیاز دارد. به عنوان مثال، انواع حیوانات و نباتاتی که منقرض می شوند، دیگر هرگز پدیدار نخواهند گشت (مانند دایناسور ها) ده سال برای رشد جنگل، پنجاه سال برای تجدید حیات مراتع در مناطق خشک و در حدود یک هزار سال برای جایگزین خاک فرسایش شده زمان لازم است.
محیط زیست، مطالعه ی برهم کنش های تمام انواع موجودات است. نوع انسان نه فقط بر تعداد انواع دیگر تاثیر می گذارد و شرایط زیستگاه آن ها را تغییر می دهد، بلکه می تواند از طریق تکنولوژی زیستی (بیوتکنولوژی) انواع جدید بیافریند(مثلاً انواع تغییر ژنتیک یافته).
کارشناسان محیط زیست هنگام بررسی، مناطق زیستی را مورد مطالعه قرار می‌دهند. هر منطقه زیستی شامل موجودات زنده ویژه و عوامل غیر زنده است که اکوسیستم نام دارد و دانشی که به بررسی اکوسیستم ها می‌پردازد، اکولوژی نامیده می شود.
عوامل زنده اکوسیستم
جانداران را براساس نقشی که در محیط زیست دارند به دسته های زیر تقسیم می‌شوند:
۱٫ موجودات تولید کننده (گیاهان سبز)
۲٫ موجودات مصرف کننده (جانوران)
۳٫ موجودات تجزیه کننده (باکتری ها و قارچ ها)
عوامل غیر زنده اکوسیستم
گرما : بیشتر از اشعه مادون قرمز بخشی از نور خورشید به دست می‌آید و در فعالیت های موجودات زنده نیز انرژی به صورت گرما آزاد می شود.
دما : یکی از عوامل غیر زنده محیطی است و تغییرات زیادی دارد و کلیه جانداران به نحوی با این تغییرات سازش پیدا کرده‌اند. سازش باعث بقای جانوران می شود.
نور : نور نقش مهم در غذاسازی تولید کننده دارد.
گازها : مهم‌ترین گازهایی که در اتمسفر وجود دارند عبارتند از : اکسیژن و دی اکسید کربن. که اکسیژن در تنفس و دی اکسید کربن در فتوسنتز نقش دارد.
آب : آب به صورت تبخیر شده وارد اتمسفر می شود و به صورت برف و باران به زمین بر می‌گردد.
مواد شیمیایی : به دو صورت کانی و آلی در اکوسیستم ها وجود دارد. مواد آلی ناشی از تجزیه موجودات زنده، در اکوسیستم های مختلف مورد استفاده جانداران قرار می‌گیرد. مواد کانی نیز به ترکیبات مختلف مثل نمک خوراکی یا کلریدسدیم که در غذای آدمی مهم است و یا کودهای شیمیایی که در حاصلخیزی خاک اهمیت دارد گفته می شود.
روابط بین انسان و طبیعت
روابط بین انسان و طبیعت یک بحث قدیمی است که تا مدت ها تصور می شد طبیعت با نیروی تصفیه کننده و تنظیم کننده اش، تعرضات انسان را هضم خواهد کرد.
افزایش جمعیت، تجارت های پر سود عاج فیل، شاخ کرگدن ها، پوست تمساح، جنگل زدایی و بهره برداری از جنگل ها و مصرف بیش از حد انرژی با سرعت زیادی موجب برهم زدن نظم موزون و شگفت انگیز مکانیزم جهان شده است. از طرفی بلا های طبیعی (سیل، آتش فشان، زلزله،و…) و یا تغییرات آب و هوایی باعث دگرگونی های مهمی در میراث جانداران زمین شده اند.
دلایل مهم حفاظت از موجودات زنده
۱- زنجیره ی حیات : جانوران، محتاج گیاهان (برای تبدیل انرژی خورشیدی به غذا ) و گیاهان محتاج جانوران (برای انتقال دانه های گرده و بارورکردن آنها) هستند و بقای جانوران منوط به بقای طعمه هایشان است.
۲- یک گنجینه ی درمانی: معالجه ی %۸۰ جمعیت کشورهای در حال توسعه با داروهای طبیعی توسعه می گیرد .منشاء بسیاری از داروها، جانوران به خصوص آبزیان هستند. در هند، چین، آمازون و آسیای جنوب شرقی، پزشکان گیاهان مختلفی را به طریقه سنتی استفاده می کنند.
۳- یک انبار وسیع: طبیعت یک مخزن بزرگ مواد خوراکی است که هنوز چندان مورد استفاده قرار نگرفته و مواد غذایی انسان به این تنوع زیستی در محصولات کشاورزی وابسته است.
۴- معدنی برای صنعت: تقریبا”در تمام شاخه های صنعت از نشاسته ها، شیره ی بعضی نباتات، روغن های گیاهی، چربی های گیاهی و حیوانی استفاده می شود و گیاهانی مثل نیشکر، چغندر قند و گندم، انرژی های سبز شناخته شده است.
تأثیرات انسان بر محیط زیست
بر اساس گزارش سازمان همکاری اقتصادی و توسعه در سال ۲۰۰۱، تقریباً تمامی عوامل تشکیل دهندهٔ محیط زیست تحت تأثیر فعالیت های انسان قرار گرفته اند.
خاک ها
مهم ترین آثار فعالیت های انسان بر خاک عبارت اند از: مسمومیت و فرسایش که موجب تخریب و کاهش توان زمین های زراعی می شوند. به طور کلی فرسایش خاک پدیده‌ای طبیعی است که به وسیلهٔ عواملی چون باد، روان آب های سطحی و تغییرات دما انجام می گیرد. با این حال، فعالیت های انسان از جمله زراعت مفرط، آبیاری زمین های زراعی، محصولات تک کشتی، چریدن بیش از حد دام ها در مراتع، جنگل زدایی و بیابان زایی باعث از بین رفتن تعادل موجود میان روند تخریب و ایجاد خاک، و در نهایت آلودگی آن می شوند.
مسمومیت خاک می تواند در اثر افزایش نمک های خاک توسط ماشین آلات کشاورزی و یا آلودگی مستقیم آن توسط افراد یا کارخانه ها ایجاد شود. در این صورت خاک، ناحاصلخیز و حتی سمی برای برخی گیاهان می شود.
آب ها
مهم ترین تأثیرات فعالیت های انسان بر روی آب ها در سه مورد خلاصه می شود: مصرف بیش از حد آب و از بین رفتن منابع آب، آلودگی آب های سطحی و زیرزمینی.
امروزه تأمین آب شیرین برای بعضی کشورها یک بحران جدی محسوب می شود. قابل توجه است که این بحران خود با روند کنونی افزایش جمعیت اوج نیز خواهد گرفت.
کیفیت آب ها نیز بحران دیگری است که برخی کشورها در پیش رو دارند. میزان آلودگی برخی آب ها و روند افزایش آن در بسیاری از نقاط کرهٔ زمین بسیار نگران کننده می باشد. آب های سفره های زیرزمینی و رودها و دریاچه ها منابع مهم تأمین آب شیرین هستند که مستقیماً در معرض آلودگی توسط فعالیت های انسان قرار دارند. آلودگی دریاها نیز علاوه بر دخالت مستقیم انسان، تحت تأثیر آلودگی آب های شیرین و چرخهٔ آب می باشد.
هوا
آلودگی هوا عبارت است از: ورود مستقیم یا غیر مستقیم هر عنصری توسط انسان که احتمال ایجاد اثرات نامطلوب بر سلامتی انسان و محیط زیست را داشته باشد. انواع آلودگی های هوا عبارت اند از:
- گازهای شیمیایی سمی که غالباً حاصل واکنش های سوختن هستند.
- اوزون، که وجودش در لایه‌های پایینی هواکره تأثیرات خطرناکی بر سلامتی جانداران دارد.
- گازهای حاصل از سوختن چون دی اکسید گوگرد، اکسیدهای ازت، مونوکسید کربن، سولفید هیدروژن و بعضی گازهای گلخانه ای.
- گرد و غبار و ذرات معلق در هوا.
- گازهای گلخانه ای همچون دی‌اکسید کربن، متان و فلوئورو کربن ها.
- فلزات سنگین همچون آرسنیک، سرب، روی، مس، کروم، جیوه و کادمیوم که در اثر فعالیت های صنعتی وارد هوا می شوند.
پیمان کیوتو
پیمان کیوتو پیمانی است بین‌الملی به منظور کاهش صدور گازهای گلخانهای، که عامل اصلی گرم شدن زمین در دهه های اخیر محسوب می شوند. این پیمان که پیمان‌نامهٔ ریو را تکمیل و ترمیم می کند در چارچوب سازمان ملل متّحد شکل گرفت. طی سال های اخیر با افزایش گازهای گلخانه ای نظیر متان، دی اکسید کربن، بخار آب و اکسید نیتروژن در جو زمین، دمای کره در حال افزایش می باشد که این امر باعث ایجاد تغییرات ناخوشایند در محیط زیست خواهد شد.
از این رو در سال ۱۹۹۷ طی پیمانی معروف به کیوتو کشورهای صنعتی متعهد شدند که ظرف ده سال آینده میزان انتشار گازهای گلخانه ای خود را ۵٪ کاهش دهند و به کشورهای در حال توسعه کمک های مالی برای افزایش ضریب نفوذ استفاده از انرژی های تجدید پذیر نظیر انرژی خورشیدی و بادی، اعطا نمایند. البته CFC که از گازهای صنعتی می باشد نیز از جمله گازهای گلخانهای محسوب می شود، این گاز در گذشته بطور وسیع در کندانسورهای یخچال و بمنظور خنک کردن درون یخچال بکار می رفت، اما امروزه به دلیل ایجاد اثر گلخانه ای، استفاده از آن در بسیاری از کشورها ممنوع شده است.
