مینا کاری هنری است چند هزار ساله که در طی آن آثاری خارق العاده و چشم نواز خلق می شوند. آثاری که گویی زمینی نیستند. اما به راستی چه تاریخچه ای در پشت این هنر جادویی پنهان شده است؟
در همین راستا امروز مجله اینترنتی خرید ناب قصد دارد تا شما را با این هنر آشنا نموده و توضیحی درباره پیدایش این هنر به شما ارائه کند.
میناکاری
مینا کاری یکی از شکوهمندترین صنایع دستی ایران است. هنر نقاشی و طراحی سطح فلزاتی مانند طلا، نقره و مس با لعاب دادن رنگها و آتش در کوره است (گاهی روی شیشه یا سرامیک نیز انجام می شود.) به گفته خاورشناس، آرتور پوپ، خاورشناس. قدمت میناکاری به ۱۵۰۰ سال قبل از میلاد مسیح می رسد عمل آن بر روی فلز در ۶۰۰-۴۰۰ قبل از میلاد ظاهر شد.
میناکاری را معمولاً بر روی ظروف مختلفی مانند گلدان و بشقاب، قاب عکس، در و پنجره حرم، زیورآلات، اشیاء تزئینی کوچک و ترکیب با خاتم‌کاری، مینیاتور، جواهرسازی و انواع دیگر هنر انجام می‌دهند. انواع مختلف رنگ‌های مورد استفاده در مینا کاری از گیاهان، مواد معدنی و سنگ آهن گرفته شده است. امروزه اغلب از رنگ های شیمیایی استفاده می‌شود. صنعتگران از طلا، مس و قلع در ترکیب با مواد شیمیایی مختلف برای ساختن رنگ‌های قرمز، سبز و زرد استفاده می‌کنند.
مینا که در زبان فارسی به معنای بهشت است، پوششی شیشه‌ای است که با حرارت بر روی فلزات مختلف ثابت می‌شود. صنایع دستی میناکاری در رنگ‌های مختلفی مانند آبی لاجوردی، بنفش مایل به قرمز، سبز، زرد، فیروزه ای، زرد، طلایی و مشکی موجود است اما میناکاری اصفهان را معمولا با رنگ های آبی لاجوردی و فیروزه‌‌‌ای می‌شناسند.
تاریخچه میناکاری
می‌توان ابتدای خلق هنر مینا کاری را که به آن هنر آتش و خاک هم می‌گویند به زمان ساخت کاشی ارجاع داد؛ زیرا از همان رنگ‌هایی در ساخت مینا کاربرد دارد، در ساخت کاشی نیز استفاده می‌شود.
درمورد تاریخچه هنر مینا کاری در ایران به زمان اشکانیان و ساسانیان می‌رسد، ولی استفاده آن از آغاز اسلام تا پیش از حکومت ایلخانیان مغول برای ما روشن نیست.
در واقع ممکن است این هنر ایرانی نباشد اما از آنجا که سیر تکاملی خود را در ایران و خصوصا در پایتخت هنری آن یعنی شهر زیبای زنده‌رود طی کرده، کاملا ایرانی شده و امروز در انظار جهانیان، به عنوان ره‌آورد هنرمندان سپاهان شناخته می‌شود.
با توجه به تحقیقات به عمل آمده، پیشینه هنر میناکاری به زمان روم باستان باز می‌گردد. چرا که گزارش ها حاکی از میناکاری بودن بخشی از مجسمه زئوس دارد، این مجسمه یکی از عجایب هفت گانه و مربوط به ۴۵۰ سال قبل از میلاد مسیح است.
هنر مینا کاری در ایران بیش از نقاط دیگر تجلی داشته است و یکی از نمونه‌های آن از عهد صفویه برجای مانده است.
روش‌های تولید انواع میناکاری
میناکاری رایج امروزی به ۲ روش انجام می‌شود. مینای خانه‌بندی که بیشتر در جنوب کشور رواج دارد و مینای نقاشی که اجرای آن در اصفهان بیش از دیگر نقاط است. هرچند روش کار هنرمندان در این ۲ روش تفاوت‌هایی دارد اما همگی از صنایع دستی ارزشمند ایرانی محسوب می‌شوند.
در روش خانه‌بندی، مانند پرداز مس از مفتول‌هایی بسیار نازک استفاده می‌شود. به همین دلیل به آن مینای سیمی هم می‌گویند. مفتول‌ها بر اساس طرحی که قرار است روی کار ایجاد شود بر بدنه ظرف اصلی چسبانده می‌شود. یک لعاب شیشه‌ای روی آن را می‌پوشاند. اثر در این مرحله در کوره‌هایی با حرارت بالا قرار می‌گیرد. مفتول‌ها به بدنه می‌چسبند و بخشی از کار می‌شوند. در گام بعدی، رنگ‌های مورد نظر را که به شکل رنگ است، روی کار می‌پاشند تا سطح کار یکدست شود. اثر دوباره در کوره قرار می‌گیرد.
چون ممکن است مفتول‌ها در اثر حرارت سیاه شود، با اسید رنگ آنها به حالت اولیه بازمی‌گردد. در حال حاضر نوعی از میناکاری سیمی، به نام میناکاری سیاه انجام می‌شود. صائبین اهواز در این حوزه بیش از دیگر شهرها فعالند.
مسگران ظروف را می‌سازند و میناکاران بر همان اساس لعاب مینا را آراسته می‌کنند. در این روش هم اثر در کوره قرار می‌گیرد تا رنگ آن ثابت شود. سپس کار نقاشی روی آن لعاب شفاف آغاز می‌شود. در چند مرحله اثر در کوره می‌رود تا رنگها ثابت شود.
آثار تولیدی هر دوی این روش‌ها، باارزش و زیباست. از روش های دیگر میناکاری فلزات، مینای برجسته، مینای مرصع، مینای روحی، مینای پنجره‌ای و مینای شکری است. این روش ها کمتر از دو روش ذکر شده، مرسوم هستند.
هنر میناکاری روی سفال
دوستانی که علاقه به سفال دارند این قسمت از مجله اینترنتی خرید ناب را با دقت دنبال کنند. هنر میناکاری روی سفال و سرامیک به آجرهای مینایی دوران هخامنشی باز می‌گردد. از دو روش برای تزیین آجرهای پیدا شده در آپادانا شوش استفاده می‌شد. آجرهای صاف که با رنگ، نقاشی شده بودند و آجرهای برجسته که لعابدار و سلیکونی بودند. این آجرها سه مرحله در کوره پخته می‌شدند. پس از لعابدار کردن اولیه سفال می‌توان روی آن میناکاری انجام داد.
البته هنر مینا کاری سفال و سرامیک از جمله ابتکارات و صنایع دستی خاص مردم ایران است.
امروزه مینا‌سازی روی سفال و بدون کوره در میان بانوان و مراکز آموزشی محبوبیت پیدا کرده است. در این روش پس از آماده کردن سطح سفال خام با کمک سمباده و چسب چوب، از انواع رنگ‌های گواش، اکرلیک، رنگ روغن و غیره برای پیاده کرده نقش و نگار دلخواه استفاده می‌شود.
بعد از خشک شدن نقش روی سفال از اسپری پلی استر برای تثبیت و براق شدن رنگها استفاده می‌کنند.
میناکاری روی مس
میناکاری روی مس، سه سبک اصلی دارد. سبک اول به صورت کنده کاری روی مس است. پس از اینکه نقش مدنظر روی فلزات کنده کاری شد، شکاف‌ها با خمیر مینا پر شده و در کوره می‌پزد. رنگ مینا در این روش ابتدا ذوب شده و بعد به صورت شیشه در می‌آید. در روش میناکاری حجره‌ای روی مس، ابتدا سیم‌های ظریفی روی مس لحیم شده و سطح آنرا حجره بندی می‌کنند. بعد حجره‌ها را با خمیر مینا یا رنگ مینا پر می‌کنند. در نهایت هم کار برای تثبیت رنگ به داخل کوره می‌رود.
روش سوم میناکاری به صورت نقاشی مینا است. یعنی طرح مدنظر روی سطح فلزی نقاشی می‌شود. البته این روش روی سطوح سفالی، چینی و سرامیکی لعاب دار هم متداول است.
نقاشی با رنگ‌های مینا دو شیوه دارد. در روش اول می‌توان رنگها را به صورت گرد نرمی درآورد و بعد با کمی آب و گلیسیرین مخلوط کرد. بعد آنها را با کمک صفحه شیشه‌ای یا سنگی با کاردک مخصوص، حل می‌کنند. سپس می‌توان نقش دلخواه را با این رنگها کشید.
در روش دیگر، رنگ‌های مینا را با عصاره جوهر کاج یا جوهر اسطوخودوس ترکیب می‌کنند و به شیوه نقاشی رنگ و روغن، طراحی می‌کنند. در هر دو روش مذکور، قبل از اینکه فلز درون کوره برود باید آنرا با ملایمت روی چراغ الکلی گرم کرد تا جوهرهای به کار رفته، تبخیر شوند. در غیر این صورت ظاهر کار، جوش دار می‌شود.
ابزارهای لازم برای میناکاری
- ورق مس، طلا یا نقره
- کاغذ کپی
- چکش برای به وجود آوردن برآمدگی و فرو
- رفتگی در فلز
- سندان
- گیره
- اره کمانی و اره فلز بر
- قیچی فلز بر
- قلم
- انواع رنگ (گیاهی، معدنی یا فلزی)
- کوره
ساخت زیر ساخت
اولین مرحله برای ساخت یک محصول مینا، تهیه زیر ساخت آن است. زیر ساخت به دو روش خم کاری و چکش کاری تهیه می‌شود. در روش خم کاری، ساخت اشیاء یک تکه، مانند بشقاب میناکاری به وسیله ماشین خم کاری انجام می‌شود. اگر شیء مورد نظر از چند قسمت تهیه شده باشد مانند شکلات خوری یا میوه خوری لحیم کاری می‌کنند. بعد از لحیم کاری با پودر تنکار و یا بوراکس درز ها را می‌پوشانند.
در روش چکش کاری ابتدا صفحه‌ای مدور از ورق فلز را می‌برند.
سپس نوک پرگار را در مرکز دایره قرار داده و برای تعیین کف شیء مورد نظر، دایره‌ای کوچکتر رسم می‌کنند. بعد با چکش زدن و ضربات متوالی دیواره ظرف را مشخص می‌کنند. با ضربات بیشتر شکل ظرف نیمکره می‌شود و عمل چکش زنی تا زمان آماده شدن شیء ادامه پیدا می‌کند. بعد از آماده شدن زیر ساخت، سطح ظرف را چرخ کاری می‌کنند. چرخ کاری برای صیقلی شدن و بر طرف کردن زوایدی است که بر اثر چکش کاری و لحیم به وجود آمده است. برای صاف و صیقلی کردن لبه های ظرف، پایه های گلدان و شمعدان ها، سوهان کاری انجام می‌شود. در آخر برای از بین بردن رسوبات و تراشه های باقی مانده سنباده می‌زنند.
سطح فلز برای لعاب کاری باید کاملا تمیز باشد، هر گونه آلودگی در سطح لعاب بریدگی ایجاد می‌کند.
لعاب کاری
لعاب کاری به دو روش انجام می‌شود. در روش اسپری با پیستوله، لعاب به وسیله پیستوله روی زیر ساخت پاشیده می‌شود. این کار در اتاقک اسپری انجام می‌شود، این اتاقک باید سیستم تهویه مناسب داشته باشد. در این روش مقداری لعاب هدر می‌رود.
در روش دستی یا غرقاب، لعاب را روی شیء مورد نظر می‌ریزند تا تمام سطح آن پوشانده شود. در این روش لعاب هدر نمی‌رود و از نظر اقتصادی و بهداشتی مناسب تر است.
پخت لعاب
پس از خشک شدن و بر طرف کردن آلودگی ها از روی لعاب، پخت آغاز می‌شود. حرارت کوره حدود ۷۰۰ درجه سانتی گراد است و فرآیند پخت ۲ تا ۳ دقیقه طول می‌کشد. بعد از پخت، شیء مورد نظر را دوباره با یک لعاب مرغوب می‌پوشانند و دو مرتبه در کوره قرار می‌دهند. حرارت کوره در پخت دوم کمتر است. بعد از پخت کامل لعاب آن را از کوره خارج می‌کنند تا به تدریج سرد شود. فلزی که ۲ بار لعاب داده شده و ۲ بار پخته شده است برای هر طرح و نقشی مناسب است.
نقاشی و مینا کاری
هنرمند میناکار ابتدا طرح مورد نظر خود را روی کاغذ می‌آورد و سپس آن را بر روی لعاب منتقل می‌کند.
نقاشی با قلم گیری آغاز می‌شود. استاد میناکار ابتدا خطوط اصلی طرح را قلم گیری کرده و سپس قسمت های مختلف را رنگ می‌کند. سپس لعاب برای سومین بار در کوره قرار داده می‌شود. در این مرحله حرارت از پخت اول و دوم کمتر و در حدود ۴۰۰ درجه سانتی گراد است. هنگام نقاشی بر مینا، اگر رنگ زیاد باشد، شره کرده و باعث خرابی کار هنگام حرارت دادن می‌شود.
رنگ در میناکاری
رنگ هایی که مینا کاری به کار می‌روند نسوز هستند و عمدتا از پودر اکسید فلزات تشکیل می‌شود.
در رنگ های مینایی سفید وجود ندارد. برای استفاده از این رنگ، هنرمند با مهارت از سفیدی زمینه استفاده می‌کند. برای رنگ طلایی در این مرحله از آب طلا استفاده می‌شود. در میناکاری برای تهیه رنگ زرد اکسید کروم، سرب، اکسید قلع و براده آهن را ترکیب می‌کنند. رنگ سیاه از سرب، اکسید آهن، اکسید کبالت و دی اکسید منگنز تهیه می‌شود. برای تهیه رنگ بنفش از خرده شیشه، نشادر و محلول طلا استفاده می‌شود. از ترکیب براده مس، سنگ چخماق و کرومات سرب رنگ سبز تولید می‌شود. رنگ آبی ازترکیب سنگ چخماق، اکسید کبالت و اکسید روی تهیه می‌شود. رنگ قهوه‌ای در میناکاری از ترکیب اکسید آهن، اکسید کروم سبز و اکسید روی تولید می‌شود.
نگهداری از انواع میناکاری
- باید در نگهداری هنر مینا کاری دقت کرد. برای پاک کردن غبار از سطوح میناکاری شده می‌توانید از یک اسفنج نرم و آب ولرم استفاده نمایید. تا حد امکان از شوینده‌ها و اسپری‌های پاک کننده، اجتناب کنید.
- ظروف میناکاری سفال و سرامیک در مقایسه با فلزی مراقبت بیشتری نیاز دارند؛ چون احتمال شکستن سفال و سرامیک وجود دارد.
- ضربه خوردن ظروف مینا می‌تواند باعث ترک برداشتن و لب پر شدن آن شود. پس ظروف میناکاری را در حین جابجایی به خوبی داخل فوم یا نایلون حبابدار بپیچید.
- اگر ظروف میناکاری شما ضربه خورد به سرعت آنرا مرمت کنید تا این ترک خوردگی به سایر نقاط ظرف نرسد.
- مواد اسیدی مثل سرکه یا آبلیمو به مینا صدمه می‌زنند پس این مواد را داخل ظروف میناکاری شده نریزید.
- ظروف میناکاری را در معرض حرارت مستقیم قرار ندهید چون باعث سوختن رنگ‌های مینا می‌شود.
- همواره با ظروف میناکاری به عنوان ظروف لوکس و دکوری برخورد کرده و آنها را با ظروف دم دستی و مصرفی اشتباه نگیرید.
سخن پایانی
هنرهای دستی از جمله معجزاتی است که به بشر تقدیم شده و افرادی با سیلقه و ذوق خود هستند که به این هنرها شاخ و برگ می دهند و باعث لذت بردن ما می شوند. مجله اینترنتی خرید ناب سعی در معرفی هنرهایی دارد که کمتر به آنها بها داده شده است. امیدوار هستیم شما هم ما را در این راه همراهی کنید.
