چند هزار سال تشنگی ایرانیان را بر آن داشت، به جستجوی آب، زمین را حفر کنند. مقنی‌ها کفن‌پوش وصیت نوشتند و به عمق تاریکی رفتند تا آب را که روشنایی بود از دل حلقه‌های چاه بیرون بیاورند. وقتی آب جوشید از بالا و پایین، دل سیاه قنات روزنه امید شد. ایرانیان قنات ساختند و این دستاوردشان شاهکار مهندسی آب در جهان شد.
وبلو معتقد است که قنات، ابتدا یک فن آبیاری نبوده، بلکه به طور کامل از تکنیک معدن نشأت گرفته و منظور از احداث آن جمع‌آوری آب‌های زیرزمینی مزاحم (زه آبها) به هنگام حفر معادن بوده است. تردیدی نیست که در گستره فرهنگی ایران، از معادن «مس» و احتمالاً «رویِ» موجود در کوه‌های زاگرس، در جریان هزاره دوم قبل از میلاد مسیح بهره‌برداری شده است.
از دیرباز پیشینیان ما بر با اهمیت بودن آب واقف بودند و این موضوع را برای نسل های بعد مفید و حیاتی می دانستند و مجله اینترنتی خرید ناب هم سعی می کند مانند گذشته به مقالاتی مانند صرفه جویی در مصرف آب بپردازد تا شاید بتوان نقش کوچکی در درست مصرف کردن آب داشته باشد.
قنات های ایران
آشنایی با یازده قناتی که ثبت جهانی شدند
قنات قصبه گناباد
ناصرخسرو در سفرنامه خود از قناتی پرآب سخن می‌راند با ۷۰۰ گز عمق و چهار فرسنگ طول؛ قناتی که گرد تاریخ باستان بر صورت دارد و در گناباد خراسان‌رضوی حفر شده است. از قنات قصبه گناباد با دو هزارو ۵۰۰ سال قدمت با عنوان قدیمی‌ترین و پرآب‌ترین قنات جهان یاد می‌شود، با عمیق‌ترین مادرچاه جهان به عمق ۳۰۰ متر. قنات قصبه گناباد یکی از عجیب‌‌ترین دست‌سازه‌هایی است که باید آن را دید: در هزارتویی تاریک و عمیق که به دست معماران باستان آراسته شده و باستان‌شناسان داخلی و بررسی یافته‌های سفالین پراکنده در آن قنات، قصبه را به دوران هخامنشی نسبت می‌دهند. جز این کاریز هیچ چشمه یا رودی در منطقه بیابانی این شهر یافت نمی‌شود. همین قنات بود که سرانجام موجب شد زندگی در اطراف آنچنان رشد کند که گناباد به یکی از مهم‌ترین و پررفت‌و‌آمدترین شهرهای کشور تبدیل شود. در معماری این قنات بیش از ۴۷۰ حلقه چاه به کار رفته تا از کورشدن چاه‌ها به‌وسیله دشمنان هنگام حمله و همچنین کاهش وزن طناب در زمان حفر و تخلیه چاه‌ها جلوگیری شود که این روش از سال‌های دور به زنده‌ماندن قنات قصبه کمک کرده است. در مورد این قنات افسانه هایی وجود دارد که آن را به قناتی مملو از ارواح سرگردان معرفی می کند و حتی ساخت این قنات را خارج از توانایی بشر عنوان کرده است که مجله اینترنتی خرید ناب سعی دارد در آینده نزدیک به معرفی بیشتر این قنات بپردازد.
قنات بلده فردوس
تاریخ فردوس با احداث قنات بلده عجین شده، چنانکه بسیاری از تمدن‌ها در کنار آبها و قنات‌ها شکل گرفته‌اند. قنات بلده فردوس، بازمانده از دوره ساسانی پدیده‌ای شگفت‌انگیز و متفاوت در دل کویر است، چراکه در منطقه نیمه‌خشکی مانند فردوس که آب تنها منشأ احداث سکونتگاه است، شکل‌گیری، توسعـه و ماندگاری شهـر فردوس و ساخت روستاهای تاریخی مهمی مانند باغستـان بلا و پایین و اسلامیه وابسته به این قنات بوده است: کاریزی با ۱۵ رشته قنات و چهار چشمه جوشان که آب‌های سطحی را از دره‌ها جمع‌آوری و در شبکه‌ای پیچیده به‌هم وصل می‌کند و یک شاه‌جوی پدید می‌آورد.
بلده نه‌تنها بخش عمده‌ای از زمین‌های کشاورزی نزدیک شهر فردوس را آبیاری می‌کند بلکه پس از پیمودن ۳۵ کیلومتر، بیش از دو هزارو ۳۸۲ هکتار از زمین‌های کشاورزی فردوس را سیراب و تعداد هزارو ۸۰۰ قطعه باغ را سیراب می کند. در گذشته ۲۰ کیلومتر از دوطرف شاه‌جوی بلده تا شهر تاریخی فردوس درختکاری بود که امروز از این درختان ۹ کیلومتر به صورت پیوسته در محدوده دو باغستان و چند کیلومتر هم در محدوده شهر اسلامیه باقی مانده است. این قنات که روزگاری پیش از زلزله سال ۱۳۴۷ بخش اعظمی از آب مصرفی شهر فردوس را تأمین میکرد، با شماره «۳۰۱۶۱» در فهرست آثار ملی کشور ثبت شده است. مستندات تاریخی احداث بلده را به قبل از اسلام و دوره ساسانی نسبت می‌دهند اما تاریخ‌نگاری‌های انجام‌شده از سفال‌های اطراف قنات حکایت از آن دارد که قنات بلده ۵۰۰ سال پس از قنات قصبه گناباد احداث شده است. این کاریز، آسیابی تاریخی هم دارد که گفته می‌شود باوجود گذشت سال‌ها هنوز پخت نان به روش سنتی در آن ادامه دارد.
قنات باغ زارچ یزد
۱۲۰ کیلومتر طول قنات زارچ یزد، موجب شده آن را طولانی‌ترین قنات ایران بخوانند؛ کاریزی که دو هزارو ۱۱۵حلقه چاه در خود دارد و ۷۰ پله است. زارچ در مسیری به طول ۸۰ کیلومتر در عمق ۲۳متری زمین ساخته شده و قدمت آن را تا سه هزار سال در دوره زرتشتیان تخمین می‌زنند. این قنات را می‌توان در کنار مسجدجامع یزد یافت، چراکه پس از ورود اسلام به یزد بود که این مسجد در مسیر قنات زارچ احداث شد تا از آب قنات برای وضوگرفتن استفاده شود. تا نیم‌قرن پیش هم آبدهی قنات زارچ بیش از ۱۵۰ لیتر در ثانیه بود اما به دلیل حفر بی‌رویه چاه‌های عمیق و نیمه عمیق در حریم آبی قنات، آبدهی آن به‌شدت کاهش یافته است.قنات زارچ دارای سه سرشاخه به نام‌های شور، شیرین و ابراهیم خویدکی است که در‌حال‌حاضر فقط شاخه شور این قنات فعال است و دو شاخه دیگر زمانی به دلیل افت سطح آب زیرزمینی، کم‌آب و سپس خشک شده‌اند. جوی ربانی، جوی قدمگاه، جوی امام‌حسین(ع)، جوی وقت‌الساعت، جوی سیدرکن‌الدین، جوی کلیمیان و جوی محل تل ازجمله پایاب‌های شاخه شیرین قنات زارچ است. قنات تاریخی زارچ که با شماره «۱۴۸۳۰» تیر ۸۴ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است را باید از نظر نوع مسیر و طولانی‌بودن آن، شاهکاری دانست؛ زیرا طول مسیر اصلی، همراه با شاخه‌های آن حدود ۸۰ کیلومتر است. زارچ سال‌هاست با فاضلاب و خشکسالی دست‌وپنجه نرم کرده و بخت تازه‌اش برای ثبت در یونسکو، عمرش را طولانی‌تر از پیش خواهد کرد.
قنات حسن‌آباد مهریز
حسن‌آباد مهریز قنات دیگری است که جهانی شد؛ بازمانده‌ای از دوره میانی اسلامی (قرن هشتم). آبدهی نسبتا مناسب و بالا و عمق کم کانال آبرسان مهریز تا یزد از ویژگی‌های این قنات است، همچنین لایه‌های گچی و نمکی در طول مسیر قنات تشکیل نمی‌شود و این موجب شده آب قنات با همان کیفیت اولیه بدون داشتن هیچ‌گونه املاحی ازجمله کلسیم، سدیم، منیزیم و… به آبادی‌های پایین‌دست راه سرازیر شود. از گذشته بیشترین استفاده از آب این قنات برای کشاورزی بوده و قسمتی هم برای شرب به‌کار می‌رفته است و در طول مسیر خود آب‌انبارها و باغات و زمین‌های کشاورزی را آبیاری می‌کرده و آسیاب‌هایی را به حرکت در می‌آورده اما امروزه فقط به‌منظور استفاده برای آبیاری باغ‌ها به کار می‌رود. قنات حسن‌آباد که به شماره ثبتی «۲۹۹۷۶» در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده، دارای پنج شاخه پیشکار اصلی، پیشکار کوهی، شق قنات، کوه سرخی و شاه‌نشینی است و آبدهی قنات فعلا از شاخه شق‌قنات تأمین می‌شود. هم‌اکنون آب ۱۹ قنات مهریز ازجمله قنات حسن‌آباد به مرکز استان و دشت‌های میبد و اردکان سرازیر می‌شود و بخش اعظمی از منابع آبی استان را تأمین می‌کند.
آسیاب آبی میرزانصرالله مهریز
در پایین‌دست باغ جهانی پهلوان‌پور مهریز، آسیاب آبی مربوط به دوره قاجار قرار دارد به نام «میرزانصرالله» و آب قنات دهنو ـ حسن‌آباد از آن عبور می‌کند. این آسیاب سال گذشته از سوی نمایندگی میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهرستان مهریز با اعتباری ۷۰۰ میلیون ریالی مرمت و احیا شد. باغی که این آسیاب در آن قرار گرفته خود مربوط به اواخر دوره قاجار است و در مهریز، محله مزویرآباد واقع شده و در تاریخ هفتم مهر ۱۳۸۱ با شماره ثبت «۶۳۳۴» به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده و سال ۹۰ هم در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده است. آسیابی که در دل باغ پهلوان‌پور جای گرفته یکی از جاذبه‌های اصلی این باغ است، چراکه قنات حسن‌آباد به جز باغ پهلوان‌پور به‌طور مستقیم از هیچ‌یک از باغ‌های منطقه عبور نمی‌کند. از دیگر فضاهای آسیاب ازجمله سه اتاقی که در قسمت ورودی بنا وجود دارند جنبه خدماتی (انبار و اصطبل) دارند و از عمده مصالح مصرفی در بنا نیز خشت و آجر و بعضا سنگ بوده و اندود جداره‌ها با کاهگل هستند.
قنات گوهرریز جوپار کرمان
در طول صد‌ها سال، حیات جوپار در کرمان به قنات‌هایی بسته است که هنوز هم نفس می‌کشند و زیستگاهی هستند برای ماهی سفید کور، خفاش، انواع مار و کبوتران چاهی. قنات گوهرریز یکی از فعال‌ترین قنات‌های جوپار است؛ کاریزی که ۷۵۰ سال پیش در دوره صفویه حفر شده و در مجموع با سه هزار و ۵۵۶ متر طول حدود ۳۳۰ هکتار اراضی آن منطقه را آبیاری می‌کند. گوهرریز جوپار بعد از گذشت بی‌مهری‌های فراوان در سال‌های اخیر، دو سالی است که مورد توجه قرارگرفته و سرانجام به لیست جهانی میراث پیوست. این قنات با سه هزار و ۵۵۶ متر طول با ۱۲۹ حلقه چاه و در ۶ رشته با دبی آب ۶۰ لیتر در ثانیه، حدود ۳۳۰ هکتار اراضی باغ شهر جوپار را آبیاری می‌کند و یکی از مزیت‌هایش، تأمین آب آن از گسل است.
در وصف شگفتی‌های این قنات همین بس که زمانی آنتونی اسمیت، جهانگرد، محقق و جانورشناس انگلیسی، چنان دلبسته آن شد که بارها درباره‌اش نوشته است. اسمیت در سال ۱۹۵۰ برای نوشتن پایان‌نامه دوران کارشناسی دانشگاه به دنبال ماهی سفید کور راهی جوپار شد. اگرچه در آن سفر نتوانست موفق به دیدن ماهی‌ها شود اما سفرنامه خود را با نام ماهی سفید کور در ایران نوشت و در سال ۱۹۵۳ منتشر کرد. این کتاب به سرعت شهرت یافت و به چندین زبان اروپایی ترجمه شد. او در این سفر مستندی هم درباره قنات در ایران برای بی‌بی‌سی ساخت. گفته می‌شود اسمیت در سال ۱۳۸۵ برای سومین‌بار به کرمان و سپس به جوپار سفر کرد و به قنات گوهرریز سر زد و وقتی به قنات گوهرریز رسید بی‌اختیار خود را در آب قنات افکند. اهالی جوپار از او استقبالی درخور انجام دادند. او سه روز در کرمان و جوپار ماند و خاطره‌ای ماندنی با خود برد. از او پرسیدند چرا چنین به جوپار علاقه‌مند هستند. او گفت جوپار دروازه دنیا را به روی من باز کرد. از اینجا بود که به ۷۰ کشور سفر کردم و ۳۰ جلد کتاب نوشتم. جوپار عشق اول من بود و کسی عشق اولش را فراموش نمی‌کند.
قنات‌های دوقلوی اکبرآباد و قاسم‌آباد بروات
قنات‌های دو قلوی بم هم در فهرست یونسکو جایی برای خود بازکردند و «دوقلو بودن» یکی از دلایل ثبت آنهاست. با ثبت قنات‌های اکبرآباد و قاسم‌آباد شهرستان بم در استان کرمان، تعداد آثار جهانی کرمان به چهار اثر رسید. اکبرآباد قناتی است که در روستای اکبرآباد از توابع بخش ریگان، شهرستان بم واقع شده و طول آن ۱۱۰۰ متر است و ۳۵ میله چاه دارد. عمق مادرچاه این قنات، ۷ متر و فاصله مظهر تا محل آن ۲۰۰ متر و دبی آن هشت‌لیتر بر ثانیه است. گفته می‌شود مالکان این قنات اهالی روستا هسستند و اراضی زیر کشت این قنات به ۱۶هکتار می‌رسد. قنات قاسم‌آباد هم دو هزار و ۳۰۰ متر طول و ۵۰ میله چاه دارد. عمق مادرچاه این قنات ۴۴ متر و فاصله مظهر تا محل آن ۳۰۰ متر است و دبی آن ۱۳۹لیتر بر ثانیه است. این قنات هم به اهالی روستا تعلق دارد و صد هکتار از زمین‌های کشاورزی را سیراب می‌کند.
قنات مون اردستان
قنات مون اردستان جهانی شد، چون ویژگی خاصش دوطبقه‌بودن آن است؛ تنها قنات دوطبقه جهان. مون که قدمتش به ۸۰۰ سال پیش می‌رسد، از شگفت‌انگیزترین قنات‌هاست. در هر طبقه این قنات دوطبقه آبی مستقل جریان دارد و آب هیچ‌یک به دیگری نفوذ نمی‌کند. قنات دوطبقه مون با شماره ۹۰۲۳ در سال ۸۲ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. این قنات از نمونه کارهای معماری و مهندسی قدیم است که برای کاوش و حفر آن مقنیان ورزیده به کار گرفته‌شده و با در نظر گرفتن شرایطی اقلیمی آن را ساخته‌اند. آنچه از منابع مکتوب به‌دست می‌آید، این است که این قنات پیش از اسلام و به‌ویژه در دوران کیانیان، اشکانیان و ساسانیان احداث شده و بانی آن را به دو شکل بیان کرده‌اند؛ به قولی بانی آن را کاوه آهنگر دانسته‌اند که زاده اردستان بوده است و به قولی دیگر بانی آن را مقنی یزدی می‌دانند که طی دو مرحله آن را ساخته؛ در مرحله اول پیشنهاد احداث قنات در آن منطقه را به مردم داده است و در بار دوم به لت حفر قنات نامناسب ازسوی مردم، خود اقدام به اصلاح قنات جهت آبدهی بهتر می‌کند که منجر به حفر میل چاه دوم می‌شود.
قنات وزوان
قنات وزوان قبل از اسلام و در زمان ساسانیان در دو کیلومتری شمال شهر وزوان احداث شد و مادرچاه آن در جنوب شهر میمه در استان اصفهان قرار دارد. طولش یک هزار و ۸۰۰ متر و عمق مادرچاه آن ۱۸ متر و دارای ۶۴حلقه چاه است. در مسیر کوره قنات سه سد زیرزمینی احداث شده که بزرگ‌ترین آن در حدود یک هزار ۲۰۰متری از مادرچاه در عمق ۱۶ متری احداث شده و مهم‌ترین ویژگی آن امکان بستن دریچه خروجی قنات در فصل زمستان است. با این کار آب در فصل زمستان در دریاچه قنات ذخیره شده و در فصل بهار با باز کردن آن، آب بیشتری در دسترس کشاورزان منطقه قرار می‌گیرد.
قنات بزرگ و تاریخی وزوان دارای سد زیرزمینی بوده و قادر به ذخیره آب در فصولی که کشاورزان نیاز به آب ندارند، است. قدمت این قنات به حدود دو هزار سال پیش می‌رسد و باستان‌شناسان ژاپنی پس از بازدید این قدمت را تأیید کرده و این قنات تاریخی را یکی از نادرترین قنوات جهان معرفی کرده‌اند. قنات وزوان در سال ۱۳۷۹ ازسوی سازمان میراث فرهنگی با شماره «۲۹۶۲» در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
قنات مزدآباد اصفهان
این قنات که بخت جهانی‌شدن را داشته، با طول ۱۸ کیلومتر و با عمق صد متر در قسمت‌های نزدیک به مادرچاه و دبی آب زیاد، هم به رودخانه‌ای زیرزمینی شباهت دارد و هم به لحاظ سنگواره‌های آستالاگمیت و آستالاگتیت به غار علیصدر همدان شبیه است. براساس مطالعات زمین‌شناسان دانشگاه تهران دومین قنات قدیمی کشور است با عمری دو هزار ساله. قنات مزدآباد در شهرستان شاهین‌شهر و میمه، واقع شده و در تاریخ ۲۰ اسفند ۱۳۸۵ با شماره ثبت ۱۸۰۹۷ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
سخن پایانی
در حال حاضر در ایران حدود ۵۰ هزار قنات وجود دارد؛ گرچه تعدادی از آنها در اثر حفر چاه های عمیق از بین رفته است اما هنوز هم تعداد قابل توجهی قنات در سراسر کشور وجود دارد که مورد استفاده می باشد. طول این قنات ها به ۲۷۲ هزار کیلومتر می رسد. طبق اعلام مسئولان سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری کشور ارزش اقتصادی این قنات ها بیش از ۵۰ میلیارد دلار برآورد می شود. طبق نظر کارشناسان، بهترین راه مرمت و احیای این قنوت، اجرای عملیات آبخیزداری و آبخوانداری است که در اسناد و قوانین بالادستی جمهوری اسلامی ایران بدان تصریح شده است که باید بیشتر از گذشته بدان اهتمام شود.
