کاخ آپادانا میراث داریوش بزرگ در شهر شوش

کاخ داریوش واحدهای مختلفی از جمله تالار بار عام، حرم سرا، دروازه و کاخ پذیرایی و همچنین سه حیاط مرکزی دارد. دیوارهای داخلی کاخ با آجر لعابدار منقوش با طرح های سپاه جاویدان، شیر بالدار و نقش گل نیلوفر آبی مزین بوده اند که بقایای به جاماندهٔ آنها در موزه های خارجی و داخلی نگهداری می شوند.

مساحت تالار یا کاخ آپادانا ۱۰۴۳۴ متر است. این کاخ که بارگاه یا آپادانه نامیده شده توسط اردشیر دوم تجدید بنا شده است. طرح کاخ بنایی کوشک مانند با ۳ ایوان ستوندار در جبهه شمالی، شرقی و غربی آن است. تالار مرکزی با ابعاد ۵۸ در ۵۸ متر است و دارای ۳۶ ستون می باشد. ارتفاع ستونها حدودا ۲۰ متر است و با ستون های کله گاوی شکل ساخته شده است. ایوان ها هر کدام دارای دو ردیف ستون ۶ تایی می باشند.

ساختار کاخ آپادانا شوش

کاخ آپادانا ۶ حیاط دارد که سه‌تای آن‌ها بسیار بزرگ هستند و دور یک محور شرقی و غربی قرار گرفته‌اند. داخل مجموعه کاخ‌های آپادانا به‌وسیله یک راهروی بزرگ به بخش شمالی متصل می‌شوند.

سه حیاط کوچک‌تر در بخش شمالی مجموعه کاخ قرار داشته‌اند و اتاق‌ها و ساختمان‌های مختلف کاخ به‌وسیله این حیاط‌ها روشنایی گرفته و تهویه می‌شدند. بستر این حیاط‌ها با آجرهایی به رنگ قرمز اخرایی فرش شده‌اند.

در شرقی‌ترین و بزرگ‌ترین حیاط، سوراخ‌های مدوری دیده می‌شوند که محل نصب پرچم بوده‌اند. باستان‌شناسان اعتقاد دارند که این حیاط کاربری نظامی داشته یا محل صف بستن و تجمع نگاهبانان کاخ بوده است. در شمال این حیاط هم نقش شیرها به طول چهار متر دیده می‌شوند که در گذر زمان کاملا سالم مانده‌اند. بعد از عبور از این حیاط در مسیر غرب به شرق به محوطه دوم می‌رسیم.

آپادانا ستون‌هایی مدوری دارد که پایه‌های آن با گل ۱۲ پر لوتوس یا نیلوفر آبی تزیین شده‌ است و در بالای این ستون‌های ۱۸ متری، سرستون‌هایی بزرگی به‌شکل دو گاو شاخدار قرار دارند. این ستون‌های بدون ملات با بست‌های سربی به‌هم متصل شده‌اند. تالار بار عام، اتاق‌ها، حرم‌سرا، دروازه و کاخ پذیرایی و همچنین سه حیاط مرکزی از بخش‌های این کاخ بودند.

نقش برجسته‌های سربازان هخامنشی یا سپاه جاویدان، گل نیلوفر آبی یا همان لوتوس و شیر شاخدار ویژگی متمایز کننده کاخ شوش از دیگر بناها و کاخ‌های تاریخی هستند. تمامی این نقوش با آجر لعابدار (پیتورسک) ساخته شده‌اند. البته وقتی وارد این مجموعه شوید چیزی از عظمت و شکوه ۶ حیاط کاخ نخواهید دید؛ زیرا که تنها بقایایی از بنا باقی مانده است. فرانسوی‌ها در حفاری‌های سال ۱۳۵۱ دروازه اصلی کاخ آپادانا در سمت شرقی که محل ورود به کاخ است را کشف کردند. در سمت غربی هم دروازه خروجی کاخ قرار دارد. بر اساس گفته باستان‌شناسان در گذشته مجسمه داریوش در سمت چپ دروازه و مجسمه خشایار شاه در سمت راست آن قرار داشته است.

معماری آپادانا

معماری کاخ آپادانا در مساحت بیش از ۱۰ هزار متر انجام شده است. طرح اصلی کاخ بنایی کوشک مانند و سه ایوان ستون‌دار در جبهه شمالی، غربی و شرقی دارد. زمان پادشاهی اردشیر اول، این کاخ دچار حریق می‌شود و بخش زیادی از آن می‌سوزد. این بارگاه توسط اردشیر دوم بازسازی و تجدید بنا شد.

از مهم‌ترین بخش‌های کاخ آپادانا می‌توان به تالار بار‌عام آن اشاره کرد. این تالار مریع شکل حدود ۳,۵۰۰ متر مربع از مساحت کاخ را تشکیل می‌دهد. تالار کاخ آپادانا ۳۶ ستون دارد که هرکدام حدود ۲۰ متر ارتفاع دارند. سر ستون‌ها به‌شکل کله گاوی ساخته شده‌اند و هرکدام از ایوان‌ها دو ردیف ستون ۶ تایی دارند.

نکته شگرفی که در معماری کاخ آپادانا می‌توان به آن توجه کرد وجود سکویی است که تمام کاخ آپادانا روی آن بنا شده است. پیش از پرداختن به سکوی کاخ آپادانا، باید اشاره کنیم که کاخ‌های ساخته شده در تخت جمشید، روی صفحه‌ای از جنس سنگ قرار گرفته‌اند که به سکوی رحمت شهرت دارند؛ اما مسطح و هموار کردن صفحه‌ای که کاخ آپادانا روی آن ساخته شده است با مساحت بیش از ۱۰ هکتار، کاری عظیم و سنگین بوده است. در این مجموعه صفحه طبیعی سکوی رحمت وجود نداشته و این سکوی مصنوعی عظیم شاهکار هنر معماری دوران هخامنشی است.

همچنین تمامی کانال کشی‌ها و زیرسازی‌های بنا روی این سکو انجام شده است که هنر استادان معمار و سازندگان این بنای عظیم را یادآوری می‌کند. به نظر می‌رسد که پی عمارت کاخ آپادانا با استفاده از خشت خام ساخته شده است. از کل مجموعه کاخ آپادانا شوش، حدود ۱۱۰ اتاق و تالار کشف شده است.

کاخ آپادانا شوش در سبک معماری پارسی ساخته شده است که اولین سبک از سبک‌های معماری ایرانی به شمار می‌آید. از ویژگی‌های سبک معماری پارسی در مجموعه کاخ آپادانا می‌توان به درون‌گرایی، دیوارهای جدا کننده با خشت، قراردادن ستون‌ها در بیشترین فاصله ممکن و با ارتفاعی چشمگیر، استفاده از تزیینات در سرستون‌ها، آرایش فضاهای درونی باکاشی لعاب دار و استفاده از کف‌سازی و مسطح سازی سطح زیرین اشاره کرد.

با توجه به نوشته‌های کتیبه بنای آپادانا، به‌دلیل اینکه در این منطقه امکان تهیه سنگ نبوده است، آن‌ها سنگ‌ها را از منطقه‌ای به نام ابیرادوش (احتمالا در استان ایلام) ستون‌های سنگی را تهیه می‌کردند و پس از ساخت و پرداخت، آن‌ها را به شوش انتقال می‌دادند.

ستون‌های سنگی کاخ آپادانا شوش توسط هنرمندان ایونی و ساردسی ساخته شده‌اند؛ اما نحوه انتقال آن‌ها به شوش به‌طور یقین مشخص نیست. پس احتمالا با توجه به نحوه انتقال اشیا سنگین در تمدن‌های باستانی که امروزه برای ما روشن است و با توجه به اینکه سرچشمه‌های رود کرخه درمنطقه ایلام و لرستان قرار دارند (مناطق کوهستانی نزدیک به شوش) این ستون‌های سنگی از طریق شناور در آب به شوش منتقل شده‌اند.

به اعتقاد برخی از صاحب‌نظران از آنجا که وزن اشیای شناور در آب به نصف تقلیل می‌یابد، احتمالا ستون‌های سنگی را به‌وسیله کلک‌ها والوارها از طریق رود کرخه تا شوش آورده باشند. سپس الوارهایی به‌صورت غلطک در زیر آن‌ها قرار داده می‌شدند و با کمک کارگرها و حیوانات آن‌ها را تا محل کاخ می‌کشیدند.

علل ویرانی کاخ آپادانا شوش

یکی از بحث انگیزترین موضوعات پیرامون کاخ‌های هخامنشی شوش‌، تاریخ و علت ویرانی آن‌ها است‌. هیئت باستان‌شناسی شوش به سرپرستی ژان پرو این‌طور نتیجه‌گیری کرد که کاخ به مرگی طبیعی از میان رفته است. ابعاد عظیم کاخ‌، مصنوعی بودن پی‌، خشتی بودن‌، رها شدن آن پس از انقراض هخامنشیان از جمله دلایلی است که برای ویرانی کاخ‌ها ذکر می‌شود. منابع کتبی هم از تسلیم صلح‌آمیز شوش به اسکندر و سربازان او حکایت می‌کنند. حتی در دوره هخامنشی هم قسمت‌هایی از کاخ نشست کرده بود که معماران و مرمت‌گران این مشکل را بر طرف ساخته بودند.

کتیبه داریوش در کاخ آپادانای شوش

زمانی که باستان شناسان در حال کاوش کاخ آپادانا بودند، سنگ نبشته معروف کاخ آپادانای شوش
را کشف کردند که به دوران پادشاهی داریوش اشاره دارد. این کتیبه به دستور اردشیر دوم نگاشته شده است.
روی این کتیبه به نقل از داریوش بزرگ نوشته ای حک شده است که بیانگر شرح ساخت کاخ آپادانا می باشد. آنطور که در کتیبه گفته می شود، کاخ پس از مرگ داریوش در آتش می سوزد و توسط اردشیر دوم دوباره بازسازی می گردد. او شرح بازسازی خود را نیز در این کتیبه آورده است.

در سال ۱۸۸۰ میلادی، یک گروه از باستان شناسان فرانسوی این کاخ را از دل خاک بیرون کشیدند و ستون ها و سرستون های کاخ را با اره بریدند و به فرانسه منتقل کردند و امروزه در شوش، فقط چند زیرستون وجود دارد و کاخ به شکل سابقش وجود ندارد. بیش تر اشیا خارج شده، اکنون در موزه لوور نگهداری می شوند.

حکومت فرانسه با اخذ امتیاز انحصاری حفاری های باستان شناسی در شوش متمرکز شد. ژاک دمورگان (که کاشف نفت در ایران است)، در ۱۶ دسامبر ۱۸۹۷ میلادی با مسئولیت جدیدش وارد شوش شد و برای تامین محلی برای زندگی اعضای هیات باستان شناسی فرانسه و نیز محافظت از اشیای مکشوفه، در مدت شش ماه قلعه ای به سبک معماری اروپای قرون وسطی بر روی تپه اکروپل که به معنای بالاترین نقطه شهر است بنا کرد.

متاسفانه دمورگان فرانسوی هرچه را که توانست، استخراج کرد و به موزه لوور و دیگر موزه‌های اروپا فرستاد و هرچه که فرستادنی نبود در ساخت قلعه به کار گرفت! و اینگونه است که اکنون از کاخ آپادانا چیزی جز چند پای ستون و چند تکه سنگ باقی نمانده است! کاخ آپادانا در شهر تاریخی شوش، پایتخت زمستانی داریوش اول بود و تا زمان حمله اسکندر به ایران، شکوه و عظمت خود را حفظ کرد. اکنون چیزی جز یک ویرانه از این کاخ با عظمت بر جا نمانده است.

مرمت این کاخ در مجموعه شهر باستانی شوش شامل شناسایی قطعات، آسیب‌شناسی، مستند‌نگاری پیشرفته، حفاظت از کف فرش‌ها و مرمت دروازه شرقی کاخ از سال ۸۸ آغاز شد و برای بازسازی این کاخ سه میلیارد و ۵۰۰ میلیون ریال هزینه شده است؛ اما به‌دلیل ساختار خشتی و وضعیت توپوگرافی فعلی، بر اثر  آب‌های روان ناشی از بارندگی این اثر دوباره دچار آسیب‌های جدی شده است.

و در پایان مجله اینترنتی خرید ناب خاطرنشان می کند که هرآنچه در سرزمین مادری ما وجود دارد متعلق به همین آب و خاک است و باید در حفظ و نگهداری آن کوشا بود و ما مسئولیت داریم که این آثار تاریخی را برای نسل های بعد به درست ترین شکل ممکن نگه داریم و همانگونه که پدرانمان در حفظ این امانات کوشا بودند، ما نیز توان خود را به کار گیریم که نسل های بعد از دیدن این آثار تاریخی محروم نشوند.