طبق قولی که در مقاله قنات های ایران به شما عزیزان داده شد، می خواهیم شما را با شاهکاری آبی جهان، یعنی قنات قصبه گناباد آشنا کنیم. این قنات عمق ترین قنات جهان است و نمی توان به راحتی از کنار آن گذشت. با مجله اینترنتی خرید ناب همراه باشید و با این قنات کهن و رازآلود آشنا شوید.
معرفی قنات قصبه گناباد
قنات قصبه گناباد به عنوان تنها اثر ثبت شده استان خراسان رضوی در فهرست آثار جهانی یونسکو، شاهکاری از پیوند هنر، دانش، فناوری و مدیریت منابع آب است که مهمترین شاخصه آن عمق مادر چاه، فناوری حفر قنات و نیز شیوه بهره برداری آب است که آن را به یکی از جاذبه های تاریخی و مهندسی جهان تبدیل کرده است.
از مجموع ۲۵۰ اثر تاریخی شناسایی شده در گناباد ۱۴۸ اثر در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است که در این میان قنات جهانی قصبه از جایگاه خاص و ممتازی برخوردار است.
یکی از افردی که سال‌های زیادی از عمر خود را صرف پژوهش در مورد قنات کرده، هانری گوبلوی فرانسوی است؛ او در کتابی به نام “قنات فنی برای دستیابی به آب” در مواجهه با قنات قصبه، زبان به تمجید می‌گشاید و از آن به‌عنوان مهندسی ساز ترین قنات جهان یاد می‌کند.
این پژوهشگر در سال ۱۹۴۰ برای تحقیق و اظهارنظر در خصوص روش‌های مدرن آبیاری، به ایران سفر کرد. در نخستین حضورش در ایران، او این کشور را پهنه وسیعی از بیابان بیان می‌کند؛ مکانی که زندگی بدون قنات در آن امکان‌پذیر نیست. وی پس از بازدید از چند قنات ایرانی، این سازه‌ها را، سازه‌های بدوی خوانده و اظهار می‌کند این روش استخراج آب باید به دست فراموشی سپرده شود و فن‌آوری جدید غربی حفر چاه عمیق و استخراج آب توسط موتورپمپ جایگزین آن شود.
اما اقامتی قریب به بیست سال در ایران و تحقیق در خصوص قنات، دیدگاه او را تغییر داد، تا آنجایی که وی از قنات به‌عنوان یکی از باشکوه‌ترین سازه‌ها، نام می‌برد. در مسیر تحقیقات هانری گوبلوی، چند قنات ویژه، توجه او را بسیار به خود جلب کرد که هرکدام با یک شگفتی، او را به تحسین وا می‌داشت.
این محقق در کتاب خود، اوج خلاقیت و مهندسی را به قنات قصبه گناباد، نسبت داده است؛ قناتی کهن با ویژگی ها و قدمت ۲۵۰۰ تا ۲۷۰۰ ساله و همچنین دو دالان زیرزمینی به طول ۳۳ کیلومتر و شگفت‌تر از آن، چاه‌های بسیار عمیق که عمق آنها به بیشتر از ۳۰۰ متر می‌رسد.
ویژگی قنات قصبه
این قنات سه ورودی دارد که یکی از آنها خشک شده اما یک ورودی بازسازی شده که دهانه قنات است با ورود به آن تقریبا بعد از ۷۰۰ متر به قنات می رسید در بین این دو ورودی، یک ورودی دیگر نیز وجود دارد و در این بخش آب قنات بعد از گذر از اعماق ۳۰۰ متری تغییر مسیر می دهد و وارد تونل می شود.
پله های زیادی برای ورود به دالانها وجود دارد؛ البته تنها ۴۰ درصد از این دالانها قابل دسترسی هستند، با رفتن به این قسمت، با مجموعه ای از دالانهای تو درتو روبه رو می شویم رشته ی اصلی این دالانها، بالغ بر ۱۳۱ هزار متر طول داشته و قصبه نام دارد .
۴۷۲ چاه با فاصله هایی در حدود ۵۰ متر از یکدیگر حفر شده اند و عمق های متفاوتی دارند برخی با عمق کم و برخی دیگر عمقی چند صد متری دارند که در این میان مادر چاه با عمق ۳۰۰ متر دو شاخه ی اصلی و پنج شاخه ی فرعی دارد و آبدهی آن به ۱۵۰ لیتر در ثانیه می رسد و به این ترتیب عنوان پر آب ترین قنات جهان را به خود اختصاص داده است. بر روی برخی از این چاهها چرخهایی برای بیرون کشیدن خاک از زیر زمین وجود دارند.
نبوغ حفاری قنات قصبه
نبوغ حفر چاه در ساره این قنات به اوج رسیده و مشخص نیست با چه محاسباتی اینگونه دقیق آب را از اعماق زمین به سطح آن رساندند؛ حفر چنین قناتی با چاه‌هایی به این عمق، با امکانات محدود و ابتدایی آن زمان حیرت انگیز است.
طبق گفته ی کارشناسان، در زمان حفر قنات هنگام حفاری در زیر زمین به کوههایی مانند کوههای روی زمین برخورد می‌کنیم که حفاری را بسیار دشوار و مشقت بار می کند در حفر این چاهها نیز به این کوهها برخورد کردند، به طوری هنوز هم در محیط اطراف برخی چاهها سنگ ریزه هایی وجود دارد که حاصل از حفر این چاهها بوده اند و گواه روشنی از دشواری حفر چاه هستند.
قنات قصبه بعد از گذشت سالیان طولانی کار خود را به درستی انجام می‌دهد و آب شهر را تامین می‌کند اما روزگاری آب قنات چندین برابر زمان حال بود و بخشی از آن در چاهی ریخته می شد، پس از عبور از دالانهای زیر زمینی دوباره به سطح زمین می رسید و باعث به جریان افتادن زندگی در دل کویر شده بود، جاری بودن دائمی آب در تمامی فصول سال در شهر کویری گناباد مدیون این قنات باستانی است.
ساعت آبی و چرخ ، ابزارهای اصلی قنات
ساعت آبی ایرانی ابزاری ساده و در عین حال بسیار دقیق، کارآمد و همیشگی بوده و در زندگی کشاورزی جامعه ایران به ویژه در مناطق کویری که آب مایه حیات و عنصر اصلی زندگی اجتماعی بوده ضروری و نقش کارآمدی داشته است. با مطالعه استفاده از ساعت آبی در کشورهای مختلف می‌توان گفت در هیچ جای جهان ساعت آبی به اندازه ایران کارآمد و تأثیرگذار و مستمر نبوده است این ساعت حتی در زمانی‌که ۵۰ سال قبل ساعت‌های نوین به بازار آمده بود با آنها رقابت می‌کرد و کشاورزان حاضر به کنار گذاشتن آن و استفاده از ساعت‌های نوین نبودند لذا ضرورت دارد ساعت آبی ایران در میراث معنوی ثبت شود.
چرخ، دستگاه مدوری است که به وسیله آن با کمک ریسمان و دلو خاک را از داخل چاه یا کانال به بیرون می‌آورده‌اند. چرخ چاه بر دو نوع «یک سره» و «دوسره» بوده‌است که از چرخ چاه دوسره به ویژه در کندن چاه‌های بسیار عمیق بهره گرفته می‌شده است.
روایات و داستان های عجیب قنات قصبه
این قنات که در بخش مرکزی استان خراسان و در گناباد قرار گرفته است، مرکز داستان‌های عجیب و غریب و جور و واجور فراوانی است.
اهالی قنات قصبه گناباد و همسایگان این قنات می‌گویند که براساس شنیده‌های محلی‌شان که از زمان‌های قدیم نیز رایج بوده است نام شهر گناباد خراسان در اصل جن‌آباد بوده است و در طول زمان تلفظ آن به‌صورت جناباد و بعد از آن به‌صورت امروزی آن یعنی گناباد، درآمده است.
از اهالی قدیمی گناباد که از ابتدا حتی پدرانشان نیز در این محل زندگی می‌کرده‌اند همگی متفق‌القول درباره این قلعه می‌گویند: «بزرگ‌ترهای ما همیشه می‌گفتند که ساخت این قنات به این عمق، از دست فرزند آدم بر نمی‌آید و ما شک نداریم که این قنات را نیروهایی فراتر از بشر ساخته‌اند.»
قنات قصبه و ارواح سرگردان
دسته ای از افراد محلی بر این باورند که به دستور پادشاه مردان را وادار به حفر قنات می کردند. به خاطر شرایط سخت و دشوار و نبود کافی هوا تعداد زیادی از آنان هنگام حفر و لایروبی کشته شدند و هیچ اثری از آنان باقی نماند. آن ها با لباس های سپید مانند کفن به داخل قنات می رفتند زیرا همیشه احتمال آن وجود داشت که زنده بر نگردند. این مردان تبدیل به ارواح سرگردانی شدند که در میان این تونل ها زندگی می کنند.
ساخت قنات قصبه کفاره ای برای گناهان
بعضی ها برای این افسانه معتقد اند که بهمن از پادشاهان کهن ایران پس از ارتکاب یک گناه بزرگ خود را لایق سلطنت ندید، اما موبدان رای دادند که او برای کفاره گناه خود می تواند یک کار نیک انجام بدهد که خیر آن به عموم برسد. بهمن، هزار قنات در مکان های بی آب اطراف فرمانروایی خود احداث کرد که قنات مهم قصبه گناباد از آن جمله است.
حفارانی با قدهای بسیار بلند
همچنین تعداد دیگری دیگری محلی ها چنین افسانه سلام را نقل می‌کنند، که به خاطر فاصله زیاد بین ردپاهایی که در کف قنات دیده می شوند این نظریه مطرح شد که حفاران این قنات حداقل ۲۰ سانتی متر بلندتر از انسان های امروزی بودند. البته به خاطر به خاطر از بین رفتن بعضی از رد پاها، باز کردن چاه های جدید و یا خطا در اندازه گیری نمی تواند علتی علمی باشد.
استفاده ابزاری از دیوها برای ساخت قنات
برخی دیگر از افسانه ها می گویند پس از احتیاج بسیار مردم به آب، شخصی به نام طاهر آب شناس راه کاری برای حل مشکل پیدا کرد. او به دیوها دستور داد مجرایی بکنند و از بالا دست به سمت پایین دست آب را هدایت کنند و قنات از آن جا به وجود آمد اما این مطالب پایه و اساس علمی ندارد و تنها نقل قولی از گذشتگان است.
نکته پایانی
قنات قصبه طولانی‌ترین و قدیمی‌ترین قنات جهان است. این قنات بعد از گذشت تمام این سال‌ها هنوز هم آب مورد نیاز شهر را تامین می‌کند. پس از تلاش‌های بسیار در سال‌های اخیر، ایران موفق شد قنات قصبه را در فهرست آثار یونسکو ثبت کند.
